Leitar med lykt og lupe etter krigsminne

Os kommune skal laga ny kulturminneplan. No treng kultursjef Lisbeth Axelsen di hjelp til å kartleggja krigsminne i Os.

Det er både rått og kaldt inne i den bekmørke betongbunkersen i Mobergsfjellet.

- Uæh, pass deg, seier kultursjef Lisbeth Axelsen til kulturkollega Øyvind Gjerde.

Kultureininga i Os skal endeleg i gang med å laga ny kulturminneplan. Den førre vart laga så langt attende som i 1992. Sidan det i år er 70 år sidan slutten av andre verdskrig, har dei valt å fokusera på krigsminne. Og kva set vel stemninga betre enn å ta fotografen med seg inn i dei gamle, tyske tunellane i Mobergsvikjo?

- Øyvind har gått rundt her med gps-målar og lommelykt og laga kart. Han er tøff som vågar seg inn i mørkret her, ler Axelsen, som sjølv er litt meir forsiktig.

Krigsminne

Kultureininga i Os har fått kr 100.000 til nyregistrering av kulturminne. Difor går dei no ut og bed osingane melda inn alt frå bygningar, eller historier knytte til desse, såkalla immaterielle minne.

- Med det meiner vi historier og hendingar frå krigens dagar. Vi vonar å få snakka med personar med førstehandskjennskap til krigen, men er også interesserte i å koma i kontakt med folk som kan gjenfortelja episodar frå andre.

I løpet av kort tid vil Kultureininga gå ut med ei annonse og invitera folk til å dela sine historier.

- Vi veit det sit folk i bygda med mykje kompetanse, og nokre har alt vore i kontakt. Eg er i alle fall ikkje redd for at vi får for lite stoff, smiler ho.

Axelsen har også fått med seg at ein forfattar frå Os, Ole-Jacob Abraham, nettopp har skrive bok om Saborg der fleire kapittel er via krigshendingar i Os.

- Dette er svært interessant for oss. Eg kjem heilt sikkert til å ta kontakt med Ole-Jacob, seier ho.

Spørsmål om riving

Tunelane i Mobergsfjellet ber preg av at festglade telys-brukarar har teke seg til rette.

- Vi må få registrert slike stader før det er for seint, seier Axelsen som vedgår at tunnelane ikkje framstår så positive i dag.

- Men det hadde vore frykteleg synd om dei skulle verta øydelagde.

Medan eldre bygningar har eit særskilt vern i lova, er ikkje krigsminne formelt freda. Når det frå tid til anna oppstår spørsmål om ein kan riva eller ikkje, er det nyttig at desse er registrert.

- Før vi lagar kulturminneplanen må vi få eit skikkeleg register over minne på plass, seier Axelsen.

Sjølv om ein del alt er på plass i Riksantikvarens base, må desse digitaliserast og reregistrerast med biletmateriale og historikk.

Axelsen og hennar stab skal no lærast opp av byantikvaren, men ein del utstyr som til dømes gps-målar, er alt på plass.

Fjellheim?

I tillegg til krigshistorie, skal også bygg og anlegg nyare enn 1900 registrerast. Ho nemner barneheimen på Askviknes som eit konkret døme.

- Dette er faktisk eit freda bygg. Ikkje fordi historia er spesielt vakker, men fordi det er ein del av ei minoritetshistorie som vi treng å hugsa på.

Også andre nyare kulturminne skal vurderast. Her ser ikkje Axelsen bort frå at det kan bli diskusjon om kva som har kulturhistorisk betydning.

- Er Fjellheim aktuelt for fredning?

- Når det gjeld akkurat det bygget, held eg meg til at det føreligg ein offentleg godkjend reguleringsplan, seier Axelsen med tunga beint i munnen.

Reint prinsippielt er målet å få innspel som deretter kan vurderast på eit fagleg grunnlag.

Vern vs vekst

Kommunens nye arealplan er i tjømda, og Axelsen vil svært gjerne ha ein ny kulturminneplan på plass i møte med denne.

- Bør vi til dømes utvida vernesona rundt freda kulturminne, eller kan henda har vi kulturlandskap som bør takast vare på, spør ho og viser til at dette er spesielt viktig i ein utbyggingskommune som Os.

- Det vert stadig viktigare å sjå på totalitetane, men alt dette vil sjølvsagt vera politiske avgjerder.

- Kvifor har de venta med å laga ein ny kulturminneplan heilt til no?

- Ja, det kan du spørja om. Eg tok fatt i det då eg byrja som kultursjef mot slutten av 2008. Sanninga er nok at andre planar har kome før i køen og at det rett og slett ikkje har vore kapasitet på planavdelinga som skal laga rammeverket. I tilleg har kultureininga vore opptekne med kommunedelplanen for fysisk aktivitet, idrett og friluftsliv.

- Men ja, eg har anka lenge på å koma i gang. Heldigvis, no er vi der og no er vi klare, seier ho.